Pluralističko sećanje kao put do „zajedničke ljudskosti“: Konferencija „Spomenici u kulturi sjećanja“

Da li su različite vrste memorijala prostor na kome se perpetuiraju postojeće podele ili spomenici imaju potencijal da budu mesta zaceljenja i pomirenja?

Fondacija Friedrich Ebert, Udruženje za društvena istraživanja i komunikacije i Oštra Nula su 9. i 10. septembra organizovali onlajn konferenciju „Spomenici u kulturi sjećanja. Svjedočanstvo vremena, mjesta sjećanja, mjesta prijepora“, u čijem je okviru prvog dana održan panel Šta nam spomenici govore, a šta ne govore. Tema panela bio je značaj spomenika, memorijalnih centara i komemorativnih praksi za procese pomirenja.

Govoreći s osvrtom na spomenike i druga mesta sećanja posvećena žrtvama Drugog svetskog rata i ratova devedesetih, govornici su se složili u tome da veliku pažnju kada je reč o komemorativnim politikama treba posvetiti kontekstualizaciji i aktualizaciji spomenika. Tamara Banjeglav, nezavisna istraživačica iz Zagreba, upozorila je na opasnosti dehistorizacije i dekontekstualizacije spomenika na primeru memorijala posvećenih žrtvama rata u Hrvatskoj i BiH. Ona je istakla inkluzivnost i prostor za kritičko promišljanje kao preduslove negovanja pluralističkog nasuprot selektivnom sećanju, a samim tim i uspešno sprovedenih demokratskih procesa koji bi vodili pomirenju.

– Spomenici koji su inkluzivni i ostavljaju prostor za kritičko promišljanje više su u skladu s demokratskim vrednostima. Na primeru BiH vidi se da čak i demokratije koje se vide kao mlade i nezrele mogu imati i spomenike kolektivnog sećanja – smatra Banjeglav.

– Memorijale vidim više kao mesta učenja demokratiji, toleranciji i civilnom uključivanju, nego kao mesta pomirenja – istakla je Natasha Zupan u svom kritičkom izlaganju na temu uticaja političkih promena u Nemačkoj na odnos prema žrtvama i komemorativne politike. Ona je podsetila na značaj malih, lokalnih inicijativa u prvim decenijama nakon Drugog svetskog rata, onda kad zvanične institucije Nemačke još uvek nisu pružale punu podršku obeležavanju mesta stradanja. Zupan je ukazala na potrebu da se memorijali prilagođavaju ne samo savremenom istorijskom i političkom trenutku, već i mladim generacijama, tako da važnu poruku prenose na manje didaktičan način, te da akitivno upozoravaju na rastuće desničarske narative, koji podrazumevaju politike diskriminacije i isključivanja.

O problemu selektivnog sećanja bilo je reči i u izlaganjima istoričara Dragana Markovine i Hrvoja Klasića.

– U Mostaru postoje bar četiri odvojene kulture sećanja među kojima nema nikakvog razumevanja. Svaka etnička grupa ima sopstvene spomenike i priče i niko od njih nije spreman da čuje priču druge strane – kaže Markovina.

Klasić se u svom izlaganju najviše bavio problemom istorijskog revizionizma i njegovim uticajem na nemogućnost suočavanja s prošlošću u Hrvatskoj.

– U regionu se više borimo s prošlošću i protiv prošlosti i pokušavamo da izgradimo bolju prošlost kroz spomenike, promenu imena ulica, nastavne programe i udžbenike istorije… – smatra Klasić. On je podsetio na doprinos istoriografije i nastave istorije promociji zvaničnih nacionalnih, patriotskih narativa i ukazao na potrebu da se to promeni.

Razgovor je moderirao Vjeran Pavlaković, sa Filozofskog fakulteta u Rijeci.

Tamara Vanjeglav je nezavisna istraživačica koja se bavi pitanjima kolektivnog sećanja, tranzicione pravde i studijama nacionalizma.

Natascha Zupan je stručnjakinja u oblasti studija Bliskog istoka i istorije, koordinatorka radne grupe za mir i razvoj u Nemačkoj.

Dragan Markovina je istoričar, novinar i autor više knjiga koje se bave kulturom sećanja.

Hrvoje Klasić je predavač savremene istorije na Univerzitetu u Zagrebu. Autor je više knjiga i dokumentarnih filmova sa tematikom savremene hrvatske istorije.

Program konferencije nastavljen je predavanjem Šutnja u kamenu: podizanje spomenika nasilju među zajednicama u zemlji bratstva i jedinstva, koje je održao Max Bergholz.

Bergholz se vraća u 1981. kada su u BiH otkrivena dva spomenika. U blizini Bihaća, u mestu Garavice, otkriven je spomenik Bogdana Bogdanovića civilnim žrtvama Drugog svetskog rata, dok je u Kulen Vakufu otkriven spomnik Safete Ibrahim Pašić. Vizuelni identitet spomenika, njihova poruka, kao i narativ u okviru koga su nastali, ističe Bergholz, sugerišu okrenutost budućnosti, ali i ideju da su zločini nad pojedincima različitih nacionalnosti sve njih ujedinili u borbi protiv fašizma.

Taj narativ, međutim, prećutkuje istinu o masakrima počinjenim nad pravoslavnim i muslimanskim civilnim stanovništvom u ova dva mesta, od strane ustaša odnosno tadašnjih ustaničkih jedinica. Utvrđene činjenice o događajama povodom kojih su podignuti spomenici sugerišu doslednu politiku prećutkivanja etničke dimenzije zločina, koju su decenijama sprovodile jugoslovenske vlasti.

– Radije nego da promoviše sjećanje na kataklizmične ratne događaje, spomenik u Kulen Vakufu pomogao je da se okameni šutnja o traumatičnoj istoriji međunacionalnog ubijanja u ovom malom gradu na obali Une – smatra Bergholz, koji je i autor knjige o masakru iz 1941. godine.

Navodeći mesta stradanja ilustrovana fotografijama i objašnjavajući pozadinu opisanih događaja, Bergolz nas u nastavku predavanja vodi u bližu prošlost, devedesete i dvehiljadite, ukazujući na savremene posledice nerazjašnjenih okolnosti zločina i nepouzdanog sećanja na žrtve, koje onemogućavaju konačno međunacionalno pomirenje.

Pre nego za kreiranje i validaciju mitova, spomenike bi, po Bergholzu, trebalo iskoristiti za „davanje smisla i stvaranje prostora za međusobno koegzistujuće istine“. Iako smatra da je neophodno razumevanje za one koji nakon preživljene traume biraju da ostanu zarobljeni u crno-belim, etnocentričnim narativima, upozorava da to ne vodi putem pomirenja, do koga može doći samo priznavanjem „zajedničke ljudskosti“.

– Za taj delikatan proces da pusti korijenje, da poraste i na kraju procvijeta, mora doći do velike promijene u glavama ljudi koji žive u sijeni međunacionalnih sukoba“ – zaključuje Bergholz.

Max Bergholz je profesor istorije na univerzitetu Concordia u Montrealu. Bavi se istorijom nacionalizma, nasilja i Balkana.

Panel, predavanje, kao i ostatak programa konferencije, možete pogledati na FB stranici organizatora.

Prikaz

Aleksandra Aksentijević, REKOM mreža pomirenja